Türkiye'de Sık Görülen Genetik Hastalıklar

Genetik Hastalık Nedir?

Genetik hastalık anne ve babadan çocuğa kalıtılan anomalisi olan gen veya kromozomların sebep olduğu hastalıklara genetik hastalık denir. Bu kalıtsal hastalıklar DNA’mızda meydana gelen mutasyonlar ya da kromozom anomalileri şeklinde karşımıza çıkar.

İnsanlığın varoluşundaki yapı taşı olan DNA’nın çift sarmalının birini anneden diğerini babadan aldığımız bu genetik şifrede daha önce var olan mutasyon ya da sonradan kazanılan mutasyonlar sonucu genetik hastalık meydana gelmektedir.

Bu genetik hastalıklar doğuştan meydana geldiği gibi hastanın hayatının daha ileri bir evresinde de ortaya çıkabilmektedir. Bir kişinin zekası, duygu ve düşünceleri ve diğer tüm bilgileri bu DNA’ da hali hazırda bulunmaktadır.

Genetik Hastalıklar Neden Olur?

Genetik hastalıkları kromozomal ve gen hastalıkları olarak ikiye ayırılır. Kuşaktan kuşağa geçen DNA yapısı bir insanın yaşamını sürdürmesi büyümesi, gelişmesi, zekası, duygu ve düşünceleri gibi tüm bilgilerinin içerir ve doğumdan itibaren hazır bulunur.

Anne ve babadan alınan genetik materyali sağlıklı bireylerde herhangi bir kromozomal anomali yada gen mutasyonu meydana gelmeden sağlıklı bebekler dünyaya getirebilirler. bazen de anne ve babadan alınan mutasyonlu genler yada kromozomal anomaliler bize genetik miras kalabilirler.

Dünya ortalamasında her 30 kişiden birinden genetik hastalık meydana gelmektedir. Bir çoğu erken tanı ile tedavi olurken bir kısmının da henüz tedavi imkanı bulunmamaktadır. Birçok akraba evliliğinde genetik hastalık taşıyan bireylerin aynı aileden köken almasından ötürü çocuklarında da mutasyonlu genler patojenik olarak karşımıza çıkabilir.

Genetik Hastalıkların Belirtileri Nelerdir?

Gebelikle başlayan süreçte tarama testlerindeki riskler, yaş riski, USG bulguları, birden fazla sayıda düşük öyküleri bebekte genetik hastalık şüphesini ortaya çıkarmaktadır. Bu sebepten ötürü gebelik sürecinde 12. Hafta da CVS (koryonik villüs),16-18 haftada amniyon sentez yada 20. Hafta da kordosentez ile bebekte genetik bir hastalık olup olmadığına dair tanı konulabilir. Gebelikte anlaşılmayan doğumdan sonra gelişim geriliği, kas güçsüzlüğü, işitme kayıpları odaklanma sorunlar var ise bebeğe ait kan örneğinden genetik hastalık olup olmadığı tanımlanabilir.

Türkiye'de Sık Görülen Genetik Hastalıklar Nelerdir?

• Orak Hücre Anemisi
• Alfa Talasemi
• Beta Talasemi
• SMA
• Frajil X
• DMD
• Fenilketonüri
• Biyotinidaz eksikliği
• 21-hidroksilaz eksikliği
• Kistik fibrozis

Orak Hücre Anemisi: Otozomal resesif geçişli bir hastalık olarak karşımıza çıkmaktadır. Beta-globin geninde mutasyon ile belirlenebilir.

Alfa Talasemi: Bulunduğumuz coğrafik konuma göre oldukça yaygındır. Alfa-globin geninde özellikle delesyonlarından kaynaklanan bir hastalıktır. Tanı alabilmek için delesyon-duplıkasyon taraması yapılması önem arz eder. Farklı fenotipik özelliklerle ağır hastalığa neden olan tipleri de bulunmaktadır. Yaklaşık 4 alfa-globin geni bulunmaktadır. Evlenmeden ya da çocuk sahibi olmadan önce bireylerin talasemi taşıyıcılık testlerine bakılarak çocuklarında bu hastalığın önlenmesi mümkündür.

Beta Talasemi: Otozomal resesif geçişli bir hastalıktır. Genellikle beta-globin genindeki mutasyon ile karşımıza çıkmaktadır. DNA dizi analizi ile tanısı konmaktadır.

SMA: Türkiye’de 40 kişiden birinde taşıyıcılığı gözlenen genetik bir hastalıktır. Özellikle ülkemizde 250 çocuktan birine SMA tanısı konulmaktadır. Ancak çocuk sahibi olmak isteyen çiftler taşıyıcılık ve gizli taşıyıcılık tarama testleri yaptırarak sağlıklı çocuk sahibi olabilirler. Ciddi bir kas hastalığı olan SMA’nın farklı tipleri bulunmaktadır. En sık gözlenen tip1 SMA yeni doğan bebeklerde kas güçsüzlüğü ile başlamaktadır. Tedavisi çok maliyetlidir ve henüz kesin çözüm değildir.

Frajil X: Özellikle ülkemizde down sendromundan sonra en sık görülen zihinsel engele neden olan bir hastalıktır. Genelde taşıyıcı bir anneden erkek çocuğuna geçmektedir. Frajil X üçlü tekrar hastalıklarındandır. Etkilenen bireylerin yaklaşık %60’ında otizmde görülmektedir. Bazı taşıyıcı annelerde de hafif zihinsel engel olabilmektedir.

DMD: Frajil X gibi taşıyıcı anneden erkek çocuğuna geçen bir kas hastalığıdır. Olgularda 5 yaşından önce ilerleyici kas zayıflığı ile başlar ve ortalama 12 yaşında tekerlekli sandalyeye bağlı olaya kadar ilerler. X kromozomuna bağlı bu hastalık mental geriliğe, öğrenme zorluğuna, otizm ve hiperaktivite bozukluklarına sebebiyet verebilmektedir.

Fenilketonüri: PAH genindeki mutasyondan ötürü görülen metabolizmal bir hastalıkdır. Bebeğe tanı konulduğunda fenilalanin aminoasiti kesilmez ise zihinsel engele yol açmaktadır. Bu sebeple diyet yapılmalı ve takipte kalınmalıdır. 2500 kişiden birinde hastalık gözlemlenirken ortalama her 26 kişiden birisi taşıyıcıdır. Hastalığa ya da taşıyıcılığa DNA dizi analizi ile tanı konmaktadır.

Biyotinidaz eksikliği: Doğumdan birkaç gün sonra ortaya çıkabilen ve hayatı risk taşıyan biyotinidaz eksikliği gelişme geriliği ve bazı cilt bulguları ile seyreden önemi büyük olan genetik bir hastalıktır.

21-hidroksilaz eksikliği: Fazlaca androjen sentezi sonucu ortaya çıkmaktadır. Hasta kişilerde erkek tipi kıllanma, seste kalınlaşma ve benzeri bulgular karşımıza çıkmaktadır bazılarında doğar doğmaz ölüm görülen şiddetli tuz kaybına sebebiyle olabilmektedir. Otozomal resesif kalıtılan bu genetik hastalık özellikle kız çocuklarına cinsel gelişim anomalilerine sebep olmaktadır.

Kistik fibrozis: Ülkemizde her 30-40 kişiden birinin taşıyıcı olduğu genetik bir hastalıktır. İnfertiliteye sebep olduğu kadar ciddi akciğer ve pankreas hastalıklarına neden olmaktadır. Bazı hastalarda sadece üreme organında bazı hastalarda sadece akciğerde bazı hastalarda sadece pankreasta etkileşim gözlemlenirken bazı hastaların her üç organı da etkilemektedir. Erkek çocuğu sahibi olmayı engelleyen bu hastalığın DNA dizi analizi ile mutasyonu tespit yapılabilir. Hastada mutasyon tipine göre hastanın kliniği çok şiddetli ya da çok hafif tablolar şeklinde görülebilir.

Türkiye de gözlemlenen bu genetik hastalıkların tespit edilmesi için her hastalığa özgü ayrı ayrı testler yapılabilir ya da hepsine bir panel olarak carieer testi ile tanısı konabilir.

Kromozomal Hastalıklar

Her insanda 46 kromozom bulunmaktadır. Bunların ikisi eşey kromozomlarıdır. Erkelerde kromozomlar 46XY, kadınlarda 46XX ’şeklinde bulunur. Kromozomal hastalıklarda kromozomlardaki sayı noksanlığı ile (turner sendromu 45,X) bazen de sayı fazlalığı(down sendromu, trizomi 21 , klinefelter sendromu 47,XXY ) gibi yada kromozom parçalarında ki delesyon ve duplikasyonlar yada kayıplar ve fazlalıklar(4p delesyon sendromu) veya da kromozom parçaları arasındaki yer değişikleri (lösemi) gibi çeşitli kromozomal anomalilerin tamamına kromozomal hastalıklar denir.

Tek Gen Hastalıkları

Tek gen hastalıklarında bir gende meydana gelen mutasyonlar sonucu genin işlevinin doğru olamaması durumu bazen organ yetmezliği, zeka geriliği bazen ise kas hastalıkları gibi çeşitli hastalıklarla meydana gelebilir.

Nadir görülen genetik hastalıklar nelerdir?

Nadir hastalıklar %80-85’ı genetik nedenlerden kaynaklanmaktadır. Geriye kalan %15-20’lık kısım nedeni bilenmeyen ya da çevresel, viral enfeksiyonlar, alerjiler gibi hastalıkların rol oynadığı düşünülmektedir.

Çoğunlukla kronik olarak seyreden nadir hastalıklar ya doğumda ya da çocukluk döneminde sıklıkla belirti göstermektedir. Düşük seviye de erişkinlerde kendini göstermektedir. Bu nadir hastalıkları Türkiye de 7.000’den fazla kişide görüldüğünü söylemek mümkündür.

Bunlardan bazıları fenilketonüri, progeria, tuberoskleroz, rett sendromu, Konjenital Adrenal Hiperplazi, adrenolökodistrofi, kapiller kaçış sendromu, osteogenezis imperfekta gibi hastalıklar örnek verilebilir. Tüm bu nadir hastalıklar ya kromozomal kaynaklı ya da gen mutasyonlarından kaynaklıdır.

Genetik bir hastalığı olan bir çiftin çocukları da aynı hastalığı taşır mı?

Eşlerin her ikisi de aynı hastalığı taşıyor ise çocuklarında bu hastalığın görülme ihtimali%25’dır. Örneğin her iki eşte de SMA taşıyıcılığı söz konusu ise çocuklarının SMA olma ihtimali %25’dır. %50 ihtimalle taşıyıcı olabilir, %25 ihtimal ile sağlıklı olabilir. Başka bir hastalık için hastalık tanısı almış anne ya da baba adayının hastalığın genetik desenine göre otozomal resesif yada otozomal dominat kalıtılması gözlemlenebilir. Her bir kromozom çiftinin birini anneden diğerini babadan alan çocukta hastalık olma ihtimali anne ya da baba adayının hasta yada taşıyıcı olmasıyla değişkenlik gösterir.

Genetik hastalıkların en önemli nedeni akraba evlilikleri midir?

Akraba evliliği aralarında kan bağı olan bireylerin arasında yapılan evliliklerdir. Yakınlık derecesine göre evliliklerden doğan çocukların genetik hastalık açıcından risk analizlerine bakılabilir .birinci derece yakınlık kuzen evliliği denilen amca-hala, teyze-dayı çocukları ile yapılan evliliklerdir.

İkinci derece akraba evliliği ise kardeş torunları ile yapılan evliliklerdir. İkinci derece evliliklerin birinci derece evliliklere oranla genetik hastalık açısından daha az risk içerir genel toplumlarda her 100 çocuktan ikisinde bir nedenle doğuştan anomali saptanırken akraba evliliği yapan çiftlerde her 100 çocuktan 5’den fazlasında genetik hastalık oranı artmaktadır.

Akraba evliliklerinin en büyük sakıncası çocuklarda meydana gelen genetik hastalıktır. Anne ya da baba adaylarının aynı kökten gelen genetik taşıyıcılıklar çocuklarında hastalıkla karşımıza çıkabilmektedir. Sonuçta mutasyonlu genler akraba evliliklerinde çocuklarda kalıtımsal genetik hastalık olarak karşımıza çıkabilir.

Mutasyonlu genlerden tek dozda olduklarında bir genetik hastalığa yol açıyorsa dominat(baskın) genler oluşturdukları hastalığa ise dominat hastalık denir. Fakat çift dozda olduklarında ortaya çıkan resesif (çekinik) genlerdir. Bunların neden olduğu hastalıklara resesif hastalıklar denir. Akraba evliliklerinden bu mutasyonlu genlerin bir araya gelmesi resesif kalıtımla geçen hastalıkların daha şık görünmesine sebebiyet verir. Bu hastalıklar grubuna metabolizmal hastalık diyebiliriz.

Türkiye de coğrafik konumdan ötürü talasemi(Akdeniz anemisi) akraba evliliği sonucu en sık karşılaştığımız genetik hastalıklardan biridir. Aynı şekilde SMA için de bu söylenebilir. Özellikle akraba evliliği yapacak olan bireylerin Tüm taşıyıcılık tarama testlerine kromozom analizlerine (karyotip analizi) bakılarak sağlıklı çocuk sahibi olmaları sağlanabilir.

Genetik hastalıkları nasıl önlenir?

Türkiye’de sıklıkla görülen genetik hastalıklar taşıyıcılık tarama testleri ile belirlenebilirken nadir görülen genetik hastalıklar gen düzeyinde DNA’dan yapılan çalışmalar ile belirlenebilmektedir. Bireylerin çocuk sahibi olmadan önce kendilerinde var olan genetik taşıyıcılık testlerinin yapılması için öncelikle tıbbı genetik uzmanlarından soy ağaçları ile ilgili danışmanlık almaları önerilir.

Genetik hastalıklar tüp bebek yöntemiyle önlenebilir mi?

Bireylerde bulunan herhangi bir kromozomal ya da gen mutasyonları taşıyıcılığı tespit edildiğinde sağlıklı çocuk sahibi olmaları için preimplantasyon genetik tanı ile embriyodan sağlıklı olanı seçilerek anne adayına transferi sağlanır. Böylelikle taşıyıcı olan bireylerinde sağlıklı çocuk sahibi olmaları sağlanabilir.